Bugün 1 Aralık Dünya AIDS Günü. Günün önemine değinmeden önce, pek çok kişi için halen doğru bilinmeyen ve karıştırılabilen HIV ve AIDS tanımları arasındaki ayrımdan söz etmekte yarar var. İnsan Bağışıklık Yetmezliği Virüsü (HIV) doğrudan bağışıklık sistemine zarar veren hastalıklara karşı vücudun direncini kıran bir virüs türüdür ve bu virüse sahip olan bireyler için “HIV ile yaşayan birey / HIV pozitif” tanımı kullanılmaktadır. AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Yetersizliği Sendromu) ise bu virüse sahip olmanın sonucunda tedavi görmeyen bireylerde bağışıklık sisteminin zayıflaması nedeniyle ortaya çıkan bir dizi semptom ve hastalık türüdür (1). HIV, yaş, cinsiyet, kimlik gözetmeksizin herkeste görülebilir. HIV ile yaşayan her kişi AIDS değildir. HIV, korunmasız cinsel birliktelik, ortak ekipman kullanımı (iğne, şırınga, enjeksiyon cihazı vb.) ve anne sütü gibi yollarla bulaşabilmektedir. HIV vücut dışında hayatta kalabilen bir virüs olmadığından, toplumda genel geçer düşünülenin aksine, ter, tükürük, öpüşme, idrar yolu, aynı odada bulunma, el sıkışma, sarılma, aynı banyoyu kullanma, aynı tabaktan yemek yeme ve aynı bardağı kullanma gibi durumlar ile bulaşmamaktadır (2).
Son yıllarda elde edilen verilere göre tüm dünyada 37,7 milyon kişi HIV ile yaşamaktadır ve son bir yılda 680.000 kişi AIDS’e bağlı problemlerden dolayı hayatını kaybetmiştir (3, 4). Birçok hastalıkta olduğu gibi, HIV için de, erken tanı, normal, sağlıklı bir yaşama sahip olmak ve bulaşma riskini önlemek için önemlidir. Erken tanı almanın ve tedaviye başlamanın ise önünde çok sayıda engel bulunmaktadır. Bu nedenle, HIV ile mücadelenin önündeki bu engelleri anlamak ve aşabilmek çok önemlidir. Araştırmalar, HIV hakkında bilgisizliğin veya yanlış bilgilerin bu hastalığa sahip bireyleri damgalamaya (stigmatizasyon) yol açtığını göstermektedir (5,6). Bu damgalanma kişinin kendini açması, HIV testi olması ve tedavi görmesi önündeki en büyük engeldir (7, 8). Çevredeki kişilerin, hasta bireyi bu şekilde damgalamasının en önemli sebebi genelde HIV’in bulaşma mekanizmalarını bilmemeleri ve gündelik hayattaki temasın hastalığı bulaştıracağı yönündeki yanlış algıdır (5). Yapılan araştırmalar, başarılı tedavi altında belirlenemeyen viral yüke ulaşan HIV ile yaşayan bireylerin, korunmasız cinsel ilişkiyle dahi HIV bulaştırmadığı bilimsel olarak kanıtlanmıştır (Belirlenemeyen = Bulaştırılamayan / Undetectable = Untransmittable) (9). Hatta gelişen tedaviler ile günümüzde HIV ile yaşayan anneler, normal doğum yoluyla HIV negatif bebeklere sahip olabilmektedir (10). 2000’lerin başında Amerika’da toplamda 1157 haneye ulaşarak telefonla yapılan anket çalışmasında, katılımcıların HIV’in nasıl bulaştığını anlamalarına rağmen, nasıl bulaşmadığı konusunda çok daha az net oldukları gözlemlenmiştir (11). Çalışmanın sonucu gösteriyor ki, her ne kadar bilgilendirme çalışmaları toplumdaki kişilere HIV’in nasıl bulaştığını net bir şekilde açıklasa da gündelik hayatta sosyal ortamlarda bu virüsün bulaşmadığı konusunda ikna etmekte eksik kalmıştır.
HIV ile yaşayan bireylerin damgalanmasının, kişinin üzerinde olumsuz psikolojik etkileri olduğu ise aşikardır.Depresyon en başta olmak üzere, intihar, düşük özgüven, öz yetersizlik, hayattan alınan doyumun ve yaşam kalitesinin azalması, aile ve yakın çevrenin tepkisi, sosyal ilişkilerin azalması ve iş kaybı damgalanmanın sonuçları arasındadır (12). Bu damgalanma süreci ile beraber HIV ile yaşayan bireylerde sosyal izolasyonun ve yalnızlık hissinin arttığı, algılanan ve alınan sosyal desteğin azaldığı ve utancın ortaya çıktığı görülmektedir (13). Tüm bunlar, bir yandan kişinin kendisini de damgalamasına neden olurken diğer yandan da test olma ve tedaviye başlama önünde engel oluşturmaktadır (5). Kenya’da HIV ile yaşayan 1525 hamile kadınla yapılan kesitsel bir çalışmada (6), anne adaylarının damgalanma ve ayrımcılık yaşama korkusuyla test olmadıkları ve bunun da hem anne adayının hem de çocuğun erken tanıyla beraber tedavi olma şanslarını azalttığı görülmüştür. Özellikle, partnerleri tarafında damgalanma ve şiddet görme korkusunun başkaları tarafından damgalanma korkusundan çok daha fazla olduğu da bulgular arasında bulunmaktadır. Bu durum, HIV taşıyan kişilerin tedavi görmeyerek ileriki safhalarda AIDS hastalığına sahip olma risklerini arttırmaktadır.
Bu süreçler göz önünde bulundurularak, bilinçlendirme çalışmalarının yapılması, hem bireylerin HIV bulaşmasına yol açabilecek riskli davranışlarda bulunmamasını hem de çevredeki kişilerin bu hastalığın bulaşma yolları konusunda farkındalık kazanıp bireyleri damgalamamasını sağlayacaktır. UNAIDS (14) bu yönde yapılacak olan çalışmalar için 6 bağlam önermiştir:
İş yeri: HIV ile ilgili pozitif sosyal normlar ve hastalıkla beraber gelen psikolojik sorunlar hakkında eğitim verme,
Toplum: Bireysel düzeyde, toplumdaki herkes tarafından erişilebilir danışmanlık verme,
Eğitim sistemi: Okullarda arkadaş canlısı HIV danışmanlığı ve sağlıklı cinsellik eğitimi verme,
Sağlık sistemi: Ayrımcılığa sıfır tolerans ilkesiyle sağlık hizmeti modeli eğitimi verme ve mesleki maruz kalmadan kaynaklı korku hakkında süpervizyon verme,
Adalet sistemi: HIV ve AIDS ile ilgili yasal düzenlemeleri ve politikaları gözden geçirme ve küresel standardizasyonu sağlama,
Acil servis: Toplum sağlığı çalışanlarının kapasitesini güçlendirerek HIV ile yaşayan kişilere yönelik şiddet ve ayrımcılığın önlenebileceği ve müdahale edilebileceği programları uygulamak.
HIV ve AIDS ile mücadelede bireysel ve toplumsal olarak hem mikro hem de makro düzeyde önleme ve müdahale çalışmalarının yapılması gereklidir ve ayrımcılık gözetmeksizin toplumdaki her bireyin psikolojik ve fiziksel refahının korunması öncelikli olmalıdır (15).
Not: Konuyla ilgili daha detaylı bilgi almak isterseniz, aktif çalışan derneklerden HIV ve AIDS ile ilgili detaylı bilgiye ulaşabilirsiniz: Pozitif-iz Derneği & Pozitif Yaşam Derneği & Kırmızı Kurdele
Kaynakça
1. HIV and AIDS. (2017, Ekim 23). nhs.uk. https://www.nhs.uk/conditions/hiv-and-aids/ adresinden erişildi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2021
2. Ways HIV is not transmitted. (2020, Ekim 28). Centers for Disease Control and Prevention. https://www.cdc.gov/hiv/basics/hiv-transmission/not-transmitted.html adresinden erişildi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2021
3. UNAIDS. Global HIV & AIDS statistics—2018 fact sheet http://www.unaids.org/en/resources/factsheet2018 adresinden erişildi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2021
4. Hiv/Aids. (2021, Haziran 9). WHO | World Health Organization. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/hiv-aids adresinden erişildi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2021
5. Youssef L, Hallit S, Sacre H, Salameh P, Cherfan M, et al. (2021) Correction: Knowledge, attitudes and practices towards people living with HIV/AIDS in Lebanon. PLOS ONE 16(10): e0259359. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0259359
6. Turan, J. M., Bukusi, E. A., Onono, M., Holzemer, W. L., Miller, S., & Cohen, C. R. (2010). HIV/AIDS stigma and refusal of HIV testing among pregnant women in rural Kenya: Results from the MAMAS study. AIDS and Behavior, 15(6), 1111-1120. https://doi.org/10.1007/s10461-010-9798-5
7. Mahajan, A. P., Sayles, J. N., Patel, V. A., Remien, R. H., Sawires, S. R., Ortiz, D. J., Szekeres, G., & Coates, T. J. (2008). Stigma in the HIV/AIDS epidemic: A review of the literature and recommendations for the way forward. AIDS, 22(Suppl 2), S67-S79. https://doi.org/10.1097/01.aids.0000327438.13291.62
8. Gokengin D, Doroudi F, Tohme J, Collins B, Madani N. HIV/AIDS: trends in the Middle East and North Africa region. International Journal of Infectious Diseases. 2016; 44:66–73. https://doi.org/10.1016/j.ijid. 2015.11.008 PMID: 26948920
9. Rodger, A. J., Cambiano, V., Bruun, T., Vernazza, P., Collins, S., Van Lunzen, J., Corbelli, G. M., Estrada, V., Geretti, A. M., Beloukas, A., Asboe, D., Viciana, P., Gutiérrez, F., Clotet, B., Pradier, C., Gerstoft, J., Weber, R., Westling, K., & Wandeler, G. (2016). Sexual activity without condoms and risk of HIV transmission in Serodifferent couples when the HIV-positive partner is using suppressive antiretroviral therapy. JAMA, 316(2), 171. https://doi.org/10.1001/jama.2016.5148
10. Preventing mother-to-Child transmission of HIV. (2021, February 26). HIV.gov. https://www.hiv.gov/hiv-basics/hiv-prevention/reducing-mother-to-child-risk/preventing-mother-to-child-transmission-of-hiv
11. Herek, G. M., Capitanio, J. P., & Widaman, K. F. (2002). HIV-related stigma and knowledge in the United States: Prevalence and trends, 1991–1999. American Journal of Public Health, 92(3), 371-377. https://doi.org/10.2105/ajph.92.3.371
12. Liu, H., He, X., Levy, J. A., Xu, Y., Zang, C., & Lin, X. (2014). Psychological impacts among older and younger people living with HIV/AIDS in Nanning, China. Journal of Aging Research, 2014, 1-6. https://doi.org/10.1155/2014/576592
13. Brennan-Ing, M., Seidel, L., & Karpiak, S. E. (2016). Social support systems and social network characteristics of older adults with HIV. Interdisciplinary Topics in Gerontology and Geriatrics, 159-172. https://doi.org/10.1159/000448561
14. Evidence for eliminating HIV-related stigma and discrimination — Guidance for countries to implement effective programmes to eliminate HIV-related stigma and discrimination in six settings. (2020, Nisan 24). UNAIDS. https://www.unaids.org/en/resources/documents/2020/eliminating-discrimination-guidance adresinden erişildi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2021
15. Li, A. T., Fung, K. P., Maticka-Tyndale, E., & Wong, J. P. (2017). Effects of HIV stigma reduction interventions in diasporic communities: Insights from the CHAMP study. AIDS Care, 30(6), 739-745. https://doi.org/10.1080/09540121.2017.1391982
Comments