Mutlu Olmaktan Daha Fazlası: Psikolojik İyi Oluş

Yakın geçmişe kadar kişinin psikolojik iyi oluşu, sıkıntıların veya psikolojik sorunların yaşanmaması olarak tanımlanmaktaydı. 1990’lı yıllarda Seligman’ın hareketlendirdiği “Pozitif Psikoloji Yaklaşımı’’ ile sadece psikolojik bozuklukların tedavisine ve önlenmesine odaklanılmaması gerektiği, kişilerin mevcut konumlarından daha ileri bir iyilik haline nasıl gelebilecekleri üzerine de odaklanılması gerektiği görüşlerinin yaygınlaşması, günümüzde bu tanımlamanın yetersiz kaldığı ve iyi oluşun bu bahsedilenden daha öte bir anlam ifade ettiği görüşünü geliştirmiştir (1).

Psikolojik iyi oluş kavramı yalnızca mutlu hissetmenin iyi oluşu anlatmadığı üzerinde durmaktadır. Psikolojik iyi oluş, iyi hissetmek ile etkili biçimde hayatta işlevini devam ettirmenin bir karışımıdır. Bu bakımdan, kişilerin daima iyi hissetmelerine ihtiyaç duymamaktadır, acı veren duyguları tecrübe etmek yaşamın olağan bir kısmıdır ve bahsedilen duyguları yönetebilmek uzun süreli bir psikolojik iyi oluş açısından oldukça önemlidir (2). Aynı zamanda gerektiğinde acılarla yüzleşebilme, muhtemel sorunlarla baş edebilme, haz vermese bile hedefler doğrultusunda hareket edebilme de kişinin psikolojik iyi oluşunu etkilemektedir (3).

Psikolojik iyi oluş, kişinin kendisini gözlemleyip güçlü yönleri ve sınırlılıklarının farkında olması, güçlükler ile karşı karşıya kaldığında bile bu durumları sağlamlığını artıran tecrübeler olarak kabul etmesi ve var olan içsel güçlerini ortaya çıkarmak için çabalaması ile ilgilidir. Dış şartların iyi oluşumuzu etki ettiği bir gerçektir. Psikolojik iyi oluş bu noktada eylemlerimiz ve tutumlarımızın daha fazla etki gücü olduğuna vurgu yaparak kişiyi hayat kalitelerini artırmada başrole koymaktadır (2).

Psikolojik iyi oluş, kişinin kendisiyle ilişkisinden çevresiyle ilişkisine, kendi davranışlarını yönetmekten çevreyi düzenleyebilmesine kadar pek çok kapsamlı yapıyı içerisinde barındırmaktadır (4). Carol Ryff (1989), yaşamda işlevsel olabilmenin önemli yönlerini göz önünde bulundurarak psikolojik iyi oluşun boyutlarını kuramında açıklamıştır (5). Ryff, kuramını oluştururken çeşitli alanlardaki birçok kuramcının çalışmasını incelemiş ve kavramlarını bu çalışmalar üzerine inşa etmiştir (6). Ryff tarafından tanımlanan psikolojik iyi oluşun boyutları şunlardır: Kendini kabul, kişisel gelişim, amacı olan bir hayat, diğerleriyle olumlu ilişkiler, çevresel hakimiyet ve özerklik.

Kendini kabul: Kişinin kendisini, şimdiki ve geçmiş yaşantılarıyla, iyi ve kötü özellikleriyle beraber kabul etmesini içermektedir. Kişinin, yaşadığı olumlu ve olumsuz tecrübelerini kabul etmesi, kendisinin yeterlilikleri ve aynı zamanda yetersizliklerinin bilincinde olması gibi benliğinin tüm yönlerini içselleştirebilmesi, olumlu psikolojik işleyişin merkezi bir özelliği olarak kabul edilmektedir (5,7).

Kişisel gelişim: Psikolojik iyi oluş, kişinin birey olarak potansiyelini geliştirmeyi, büyümeyi ve ufkunu genişletmeyi sürdürmesini gerektirir. Bunun için kişi, durumlar için kalıp çözümleri ve bakış açılarını sürdürmek yerine deneyime kendini açıp gelişim ve değişim için adımlar atarak kendini gerçekleştirebilir (5,7).

Hayatın amacı: Kişinin şimdi ve geçmişteki yaşantılarına anlam atfetmesi ve gelecekte yaşamını anlamlı kılan, değerlerine uygun, amaç ve hedeflerinin olması, kişiyi amaç yönelimli kılarak psikolojik iyi oluşu geliştirmektedir (7).

Başkalarıyla olumlu ilişkiler: Samimi, güven temelli kişilerarası ilişkiler, psikolojik iyi oluş üzerinde oldukça önemlidir. İnsanlara empati ve sevgiyle yaklaşmak, şefkat göstermek, ilişkileri özveriyle sürdürmek ve fikir alışverişinde bulunmak derin bağları beraberinde getirerek yaşam doyumunu artırmaktadır (5,7).

Çevresel hakimiyet: Çevreye aktif katılım ve hakimiyet, psikolojik iyi oluşun önemli bileşenleri arasındadır. Kişinin kendi değerleri ve psikolojik durumuna uygun ortamları seçmesi ya da bunları yaratabilmesi, çevresindeki fırsatları fark edip bunlardan faydalanabilmesi, beklenmedik durumlarla başa çıkabilmesi ve bunu yaparken çevredeki imkanları etkili bir şekilde kullanabilmesi çevreye hakimiyetin göstergelerindendir (5,7,8).

Özerklik (Otonomi): Özerklik, kişinin kendi ihtiyaçlarına göre kararlarını verebilmesi ve kendi yaşamı üzerinde söz sahibi olabilme becerisi olarak tanımlanabilir (9). Bu beceriyi geliştirmek, yüksek işlevselliğin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Özerk kişi, bağımsız hareket etme becerisiyle davranışlarını ve kararlarını bizzat belirlerken bunların olası sonuçlarının da farkında olup sorumluluğunu alabilir, bu sonuçları değerlendirirken dışsal kaynakların onayına ihtiyaç duymayarak kendi belirlediği standartlarla değerlendirmeler yapabilir (5,7).

Ryff tarafından tanımlanan tüm alt boyutlardan yola çıkılarak psikolojik iyi oluş kavramının; kendine karşı olumlu bir yaklaşıma sahip olma ve benliğini çeşitli yönleriyle kabul etme, empati, şefkat ve güvene dayalı ilişkiler kurabilme yeteneğine sahip olma, gelişim ve değişim içinde olma ve yeni deneyimlere açık olma, deneyimlerin anlam ifade etmesi ve gerçekleştirmek üzere hedeflere sahip olma, beklenmedik durumlarla baş etme ve çevredeki olanakları etkili kullanma, kendi başına karar verme ve bağımsız hareket edebilme becerisine sahip olma durumlarını içerdiği söylenebilir. Bireyin bu alt boyutlarda belirtilen özelliklere sahip olması, yüksek bir psikolojik iyi oluş düzeyine sahip olması anlamına gelmektedir (6).

Peki psikolojik iyi oluşu nasıl geliştirebiliriz?

Psikolojik iyi halinizi, bazı davranışlarla geliştirebilir ve sürdürebilirsiniz (10).

• Diğer insanlarla ilişki kurun: Diğer insanlarla iyi ilişkiler, ait olma duygusunu geliştirir, özgüveni artırır ve duygusal destek sağlar. İnsanlarla empati ve sevgi temelli ilişkiler kurmak, çeşitli sivil toplum kuruluşlarında gönüllü faaliyetlerde bulunmak gibi girişimler psikolojik iyi oluşunuza katkı sağlar.

• Kendinize şefkat gösterin: Kişinin kendini hatalarıyla, başarılarıyla, iyi ve kötü özellikleriyle beraber kabul edebilmesi iyi oluşa katkı sağlamaktadır. Bu beceriyi geliştirmek için eleştirel iç sesinizi fark etmek önemli bir adım olabilir. Kendinize dair eleştirel düşüncelerinizi fark ettiğinizde sevdiğiniz birinin aynı hataları yaptığı bir durumda sizin ona nasıl yaklaştığınızı düşünün. Aradaki farkları görmek, kendinize şefkatli davranmanız için bir işaret olabilir (Detaylı bilgi için sitemizdeki ‘Kendine Dost Olmak: Öz-Şefkat’ yazısını inceleyebilirsiniz.)

• Fiziksel aktivitede bulunun, dengeli beslenin ve su içmeyi ihmal etmeyin: Yürüyüş ve egzersiz yapmak, yüzme gibi aktivitelerde bulunmak, dengeli beslenmek ve yeterli miktarda su tüketmek, fiziksel sağlığınıza katkı sağladığı gibi beyinde birtakım kimyasalların salgılanmasını sağlayarak psikolojik iyi oluşunuza da katkıda bulunur.

• Yeni beceriler edinin: Belirlediğiniz hedefleri başarmak için gerekli olan becerileri edinebileceğiniz gibi boş zamanlarınızı daha keyifli hale getirebilecek, ilginizi çeken yeni beceriler de edinebilirsiniz. Hayatınıza bunları dahil etmek, özerkliğinizi geliştirir, diğer insanlarla iletişiminize katkı sağlar ve zihninizde yeni bağlantılar kurarak problemlere yeni yaklaşımlar sergilemenize katkıda bulunur.

• Anda kalın: Zihnimiz, zaman zaman geçmiş ve gelecekle meşgul olabilir. Yaşanan an’a daha çok dikkat vermek, yaşamdan aldığınız doyumu artırır, kendinizi daha iyi anlamanıza katkıda bulunur, çevrenizdeki imkanları ve kontrol edebileceğiniz ve edemeyeceğiniz unsurları daha iyi ayırt edebilmenizi sağlar (Detaylı bilgi için sitemizdeki ‘Anda ve Farkında: Mindfulness’ yazısını inceleyebilirsiniz.)

• Güçlü yönlerinizi keşfedin: İyi yaptığınızı düşündüğünüz, günlük hayatta işlerinizi yaparken size katkı sağladığını fark ettiğiniz yönlerinizin farkında olmak, kendinizle ilgili olumlu bir bakış geliştirmenize katkı sağlar, yaşadığınız zorlukların üstesinden gelmede kullanabileceğiniz çözüm yolları sunar.

• Anlamlı bulduğunuz amaç doğrultusunda ilerleyin: Sizi motive edecek, çalışmak için enerji sağlayacak amacı keşfetmek, yaşam doyumunuzu artırarak psikolojik iyi oluşunuza katkı sağlar. Günlük hayatta ulaşmak istediğiniz kısa hedefler, hayatınıza anlam katan amaca ulaşmak için küçük adımlardır. Amacınızı keşfetmek için hayattaki değerlerinizden yola çıkabilirsiniz. Hayatta neleri değerli ve anlamlı bulduğunuz, size peşinden ilerleyebileceğiniz amacı bulmada katkı sağlayabilir.

• Psikolojik destek alın: Birçok kişi, psikolojik olarak iyi olmaya katkı sağlayan faktörleri hayatına dahil ederken zorlanabilir. Bu noktada size rehberlik edecek bir uzmandan destek almak, bu süreçte size yardımcı olabilir.

Kaynaklar

1. Dost Tuzgöl, M. (2005). Ruh sağlığı ve öznel iyi oluş. Eurasian Journal of Educational Research, 20, 223-231.

2. Huppert, F. A. (2009). Psychological well‐being: Evidence regarding its causes and consequences. Applied Psychology: Health and Well‐being, 1(2), 137-164.

3. Ryan, R. M. ve Deci, E. L. (2001). On happiness and human potentials: A review of research on hedonic and eudaimonic well-being. Annual Review of Psychology, 52, 141.

4. Ryff, C. D. ve Keyes, C. L. M. (1995). The structure of psychological well-being revisited. Journal of Personality and Social Psychology, 69(4), 719.

5. Ryff, C. D. (1989). Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 57(6), 1069. Güler, M. (2019). Üniversite öğrencilerinde siber zorbalık ve psikolojik iyi oluşun incelenmesi [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi] Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi.

6. Ryff, C. D. (1995). Psychological well-being in adult life. Current Directions in Psychological Science, 4(4), 99-104.

7. Ryff, C. D. ve Singer, B. H. (2008). Know thyself and become what you are: A eudaimonic approach to psychological well-being. Journal of Happiness Studies, 9(1), 13-39.

8. Özerk Bir Kişilik Nasıl Oluşur? (t.y.). Porta. https://www.porta.com.tr/ozerk-bir-kisilik-nasil-olusur/ adresinden erişildi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2022.

9. 31 Tips to Boost Your Mental Health. (t.y). Mental Health America.https://www.mhanational.org/31-tips-boost-your-mental-health adresinden erişildi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2022.