Çocukluk Uçar DEHB Kalır

Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) dendiğinde aklınıza ilk olarak koltukların üzerinde zıplayan bir çocuk mu gelir? Peki dışarıdan sakin gözüken yetişkin bir Türkçe öğretmeni, başarılı bir profesör ya da yetişkin bir ev kadını da gelir mi? DEHB, çoğunlukla çocukluk dönemine özgü bir bozukluk zannedilmektedir. Ancak bu tanıya sahip çocukların yarısından fazlasında, DEHB, yetişkinlikte de devam eden bir nörogelişimsel bozukluk olarak görülmektedir (1, 2).

Yetişkinlerde DEHB tanı ve tedavisi görece daha yeni bir olgu olup son yirmi yıldır yoğun şekilde araştırmalara konu olmaktadır. Bu kavramın çok bilinmemesi nedeniyle, birçok DEHB’si olan yetişkin “tembel”, “kusurlu” ya da en iyi ihtimalle “ilginç” olarak etiketlenebilmektedir. Bu bireyler kendilerine her seferinde daha iyisini yapacaklarını söyleyebilirler ancak yapamazlar. Çünkü DEHB nörogelişimsel bir bozukluktur. Bu nedenle utanç duyarlar ve öz güvenleri düşer. Kaygı bozukluğu ve depresyon geliştirebilirler (3, 4).

Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Belirtileri Nelerdir?

DEHB, dikkat eksikliği, dürtüsellik, hiperaktivite ve duygu düzenlemede güçlük gibi belirtilerden oluşur. Bu belirtiler, bir arada görülebildiği gibi, ayrı ayrı da gözlemlenebilir.

Hiperaktivite; kıpırdama, rahatlayamama, huzursuzluk ya da okurken, işte çalışırken veya bir filmdeyken uzun süre yerinde duramama şeklinde kendini göstermektedir. Yetişkinlerde ve çocuklarda hiperaktivite semptomları farklılık gösterir. Hiperaktivite yalnızca hoplamak ya da zıplamak demek değildir. Örneğin, hiperaktif bir çocuk ders esnasında oturduğu yerden kalkarak hareket etmeye başlayabilir. DEHB’li bir yetişkin ise, bir toplantı esnasında çok gergin bir şekilde masaya kalemini vurabilir veya ayaklarını sallayabilir [5].

Dürtüsellik, bireyin sonunu düşünmeden harekete geçmesi, istekleri erteleyememe ve kendini durdurabilme becerilerinde zorlanmayla kendini gösteren bir durumdur. Sabırsızlık, başkalarının konuşmasını bölmek, sık sık iş değiştirmek, dürtüyle bir işe başlamak, hobileri ya da romantik veya cinsel partneri üzerine düşünmeden değiştirmek dürtüsel davranışlara örnek gösterilebilir [6].

Dikkat eksikliği; dikkati gereken faaliyete veya konuya yönlendirememe, dikkatin belirli bir faaliyete aşırı odaklanması (hiperfokus) veya yönlendirilmiş dikkatin çeldiriciler tarafından kolayca çelinmesi olarak tanımlanabilir. Genellikle unutkanlık, dağınıklık, konuşmalarda başkalarını dinlememe, tekdüze durumlarda ya da yeterli motivasyon olmadığında odaklanamama veya ilgili uyaranları ayırt edememe ve geç kalma olarak kendini göstermektedir [7].

Duygu düzenleme güçlüğü ise, gün içerisinde duygularda hızlı, ani ve sık gerçekleşen dalgalanma, bir kez duygusal iniş veya çıkış yaşandığında nötr duygu durumuna geç geri dönme, ani öfke patlamaları, duygusal uyaranlara karşı aşırı duyarlılık ve şiddetli duygusal tepki şeklinde tarif edilmektedir (8, 9).

Yetişkinlerde en önemli semptomlar arasında, dikkat eksikliği, duygusal dengesizlik, düzensiz davranış ve dizinhibisyon öne çıkmaktadır. Çocuklar akademik başarısızlık ya da sınıf içi uyumsuzluk nedeniyle tedaviye başvururken, yetişkinler daha çok romantik ilişkilerinde ya da arkadaşlık ilişkilerindeki sorunlar nedeniyle tedaviye başvurur. Özellikle DEHB’si olan bireylerin yakınları bu belirtileri, “beni dinlemiyor, söylediklerimi önemsemiyor, her şeyi unutuyor ya da fevri davranıyor” şeklinde aktarır (7).

Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’nun (DEHB) Nedenleri Nelerdir?

DEHB genetik olarak kalıtsak özellikler ile çevresel ve biyolojik faktörlerin (kurşun-sigara-alkol gibi zehirli maddelere maruz kalma) etkileşimi sonucunda beyinde nörobiyolojik bozukluklara yol açan bir hastalıktır. DEHB oluşumunda genetiğin rolü %80-90 dolaylarındadır. DEHB’si olan çocukların birinci dereceden kan bağı olan akrabalarında bozukluğun sık olduğu bulunmuştur. Klinik örneklemlerde yapılan aile çalışmalarında DEHB’si olan çocukların anne babalarında DEHB olma riskinin 2 ile 8 kat fazla olduğu saptanmıştır (10). Sanıldığının aksine, anne ve babanın çocuğuna hatalı davranması gibi nedenlerle DEHB oluşmaz; anne-babanın hatalı tutumları DEHB belirtilerinde artışa veya DEHB’ye başka psikiyatrik sorunların eklenmesine yol açabilir.

Bireye kalıtsal olarak aktarılan genetik miras, ileride DEHB olup olmayacağı konusunda en önemli belirleyicidir. Ancak, kalıtım dışında bazı biyolojik faktörler de genetik yapıyla etkileşime girerek DEHB’nin ortaya çıkıp çıkmamasında etkili olurlar. Bu etkenler arasında en önemlisi annenin gebelikte sigara ve kurşun gibi bazı zehirli maddelere maruz kalmasıdır (10).

Bu genetik ve çevresel etkenler beyindeki nörotransmitter metabolizmasında değişikliklere yol açar. DEHB’nin temelinde başta dopamin ve norepinefrin olmak üzere iki nörotransmitterin eksikliği mevcuttur. Bir şeylere dikkatle ilgi yönlendirmek için dopamine ihtiyaç vardır. Dopamin; dikkati, motivasyonu ve uyanıklığı sağlar. Zaman kavramı, yönetimi ve önceliklendirme gibi yönetsel işlevler için ise norepinefrine ihtiyaç vardır. DEHB’si olan bireyler dopamin eksikliği nedeniyle yalnızca hoşa giden aktivitelere yönelirken sıkıcı bir işi yapmakta zorlanırlar. Norepinefrin eksikliği nedeniyle işlerini sıraya koyamazlar; planlama yapamazlar. Örneğin, arkadaşlarıyla planladıkları bir randevuya geç kalmamak için daha sonra da yanıtlayabilecekleri bir e-postayı yanıtlamayı erteleyemezler (11).

Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu’nun (DEHB) Tedavisi Nasıl Olur?

DEHB’nin tedavisinde ilaç tedavisi, anne-baba veya eş eğitimi, psikoterapi, aile terapisi ve grup terapileri yer almaktadır. DEHB’nin tedavisinde etkinliği kanıtlanmış ilaç grupları vardır. Bunlar genellikle uyarıcı ilaçlardır. Bu nedenle, psikiyatrik bir muayene ve ilaç planlaması tedavinin önemli bir bileşenidir.

Aile terapisi yoluyla DEHB’si olan bireyin bulunduğu ailedeki üyelerin duygularını paylaşması, duygularının anlaşılması ve iyileştirilmesi tedavide bir tampon görevi görür. Ailedeki diğer üyelerin desteklenmesi DEHB’si olan bireye yaklaşımda iyileşmelere yol açar. Bu bireyin, yargılanmaması, suçlanmaması ve kıyaslanmaması oldukça önemlidir.

DEHB’nin psikolojik destek ayağında Bilişsel Davranışçı Terapi, Mindfulness (Bilinçli Farkındalık), Diyalektik Davranış Terapilerinden ve son yıllarda DEHB Koçluğundan yararlanıldığı görülmektedir (11, 12).

Bilişsel Davranışçı Terapi: Bu ekol, psikoeğitim, duyguları tanıma, bilişleri (düşünceleri) fark etme, davranış değiştirme, sıkıntıya maruz bırakma ve kendine yönerge verme gibi bileşenlerden oluşur. DEHB’de duygular “dayanılamaz” olarak yorumlanır. Örneğin, “bu dersi çalışmaya katlanamam, sıkıntıya katlanamam” gibi düşünceler yerine alternatif düşüncelerin geliştirilmesi (“sıkıntım birazdan geçecek ve ders çalışacağım”) sağlanır. Bilişsel müdahalelerin ardından sıkıcı işleri ertelemek yerine, duruma maruz bırakma desteklenir. Aynı zamanda “ben diğerlerinden daha az değerliyim, hayatımı idare edemiyorum” gibi benlik saygısını düşüren bilişsel çarpıtmalarda da bulunabilirler. Terapide bu çarpıtmaların üzerinde durulur (13).

Mindfulness (Bilinçli Farkındalık): Dikkatsizlik, DEHB’nin en temel belirtisidir. Bilinçli farkındalık, yani dikkatin “şimdi ve burada”ya odaklanması, yapılan iş veya eylem her ne ise, dikkati tekrar tekrar ona odaklamak anlamına gelmektedir ve DEHB terapilerinde sıklıkla kullanılmaktadır (14).

Diyalektik Davranış Terapisi: Bu ekol, sınır kişilik bozukluğu olan bireyler için geliştirilmiş bir yaklaşımdır. Sınır kişilik bozukluğu ve DEHB’in ortak belirtilerinin, olması bu terapi ekolünün, DEHB için de kullanılmaya başlamasına yol açmıştır. Özellikle DEHB’de ortaya çıkan duygu düzenleme güçlüklerinde işlevselliği kanıtlanmıştır. Ek olarak depresif belirtileri azaltmakta ve yaşam kalitesini arttırmaktadır (15).

Diyalektik Davranış Terapisi’nde duygular tanımlanmakta, duyguların bedensel duyumlarla ilişkileri kurulmakta ve ne tür davranışlara dönüştüğü saptanmaktadır. Bireyin duygularını fark etmesi ve kabul etmesi çalışılmaktadır. Ardından, davranışları ve bilişleri gözlemleme ve kabul etme becerileri üzerinde durulmaktadır. Aşırı duygular geldiğinde, duyguları bloklamaya çalışmadan, ket vurmadan, tamamen onlara yapışmadan ve yargılamadan yaşantılama becerileri geliştirilir (16).

DEHB koçluğu ise içerisinde psikoeğitimi ve bilişsel davranışçı ekol stratejilerini barındırmakla birlikte, yönetici koçluğu ve atletizmde kullanılan koçluk modellerinden yararlanmaktadır (17). Hedef belirleme, tamamlama ve strateji oluşturma en önemli yönleridir. Odak noktası, günlük yaşamda daha etkili olmak için stratejiler ve beceriler geliştirmektir. Her danışan kişiselleştirilmiş yardım alır. Tüm danışanlar, yaşamlarının farklı alanlarında yardıma ihtiyaç duyabilirler (örneğin okul, iş, beslenme, egzersiz, stres yönetimi, ilişkiler vb.) (18).

Kaynakça

1. Biederman, J., Monuteaux, M. C., Mick, E., Spencer, T., Wilens, T. E., Silva, J. M., … Faraone, S. V. (2006). Young adult outcome of attention deficit hyperactivity disorder: a controlled 10-year follow-up study. Psychological medicine, 36(2), 167–179.

2. Kessler, R. C., Adler, L., Barkley, R., Biederman, J., Conners, C. K., Demler, O., … Zaslavsky, A. M. (2006). The Prevalence and Correlates of Adult ADHD in the United States: Results From the National Comorbidity Survey Replication. American Journal of Psychiatry, 163(4), 716–723. https://doi.org/10.1176/ajp.2006.163.4.716

3. Able, S. L., Johnston, J. A., Adler, L. A., & Swindle, R. W. (2007). Functional and psychosocial impairment in adults with undiagnosed ADHD. Psychological medicine, 37(1), 97–107.

4. Ek, A., & Isaksson, G. (2013). How adults with ADHD get engaged in and perform everyday activities. Scandinavian Journal of Occupational Therapy, 20(4), 282–291.

5. Canela, C., Buadze, A., Dube, A., Eich, D., & Liebrenz, M. (2017). Skills and compensation strategies in adult ADHD–A qualitative study. PloS one, 12(9), e0184964.

6. Wilens, T. E., Biederman, J., Faraone, S. V., Martelon, M., Westerberg, D., & Spencer, T. J. (2009). Presenting ADHD symptoms, subtypes, and comorbid disorders in clinically referred adults with ADHD. The Journal of clinical psychiatry, 70(11), 15333.

7. Hesslinger, B., Tebartz van Elst, L., Nyberg, E., Dykierek, P., Richter, H., Berner, M., & Ebert, D. (2002). Psychotherapy of attention deficit hyperactivity disorder in adults. European archives of psychiatry and clinical neuroscience, 252(4), 177–184.

8. Matthies, S., Philipsen, A., Lackner, H. K., Sadohara, C., & Svaldi, J. (2014). Regulation of sadness via acceptance or suppression in adult Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD). Psychiatry research, 220(1–2), 461–467.

9. Hirsch, O., Chavanon, M., Riechmann, E., & Christiansen, H. (2018). Emotional dysregulation is a primary symptom in adult Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD). Journal of affective disorders, 232, 41–47.

10. Biederman, J., & Faraone, S. V. (2004). Attention Deficit Hyperactivity Disorder: A Worldwide Concern. The Journal of Nervous and Mental Disease, 192(7), 453–454. https://doi.org/10.1097/01.nmd.0000131803.68229.96

11. Safren, S. A. (2006). Cognitive-Behavioral Approaches to ADHD Treatment in Adulthood, 5.

12. Ulusoy Gokcek, V., & Bilican, F. I. (2022). Erişkin dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu için diyalektik davranış terapisi: Bir narativ derleme. https://doi.org/10.18863/pgy.1017886

13. Safren, S. A., Sprich, S. E., Perlman, C. A., & Otto, M. W. (2017). Mastering your adult ADHD: A cognitive-behavioral treatment program, therapist guide. Oxford university press.

14. Lee, C. S., Ma, M.-T., Ho, H.-Y., Tsang, K.-K., Zheng, Y.-Y., & Wu, Z.-Y. (2017). The effectiveness of mindfulness-based intervention in attention on individuals with ADHD: A systematic review. Hong Kong Journal of Occupational Therapy, 30, 33–41.

15. Öztürk, Y., Özyurt, G., Tufan, A. E., & Pekcanlar, A. A. (2018). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda duygu düzenleme güçlükleri ve tedavisi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 10(2), 198–211.

16. Çelebi, E. (2018). Diyalektik davranış terapisi. Ertuğrul Köroğlu (Editör), Psikoterapi Yöntemleri: Kuramlar ve Uygulama. Ankara: HYB.

17. Quinn, P. O., Ratey, N. A., & Maitland, T. L. (2000). Coaching college students with AD/HD: Issues and answers. Advantage Books.

18. Jaksa, P., & Ratey, N. (1999). Therapy and ADD coaching: Similarities, differences, and collaboration. FOCUS Archives.